Бид “Хүмүүс” буландаа үе үеийн эрхэм уран бүтээлчдийг онцолсоор ирсэн билээ. Энэ удаад үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон дүрийг бүтээсэн жүжигчдийн тухай мэдээлэл бэлтгэлээ.
Өмнөх нийтлэлийг унших бол ЭНД дарна уу.
Цагааны Цэгмид
Цагааны Цэгмид хэмээх агуу жүжигчинг мэдэхгүй хүн Монголд үгүй биз. Монголчууд бид Цогт тайж хэмээх түүхэн баатрыг Цагааны Цэгмид гуайгаар л төсөөлдөг. “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Ардын Жүжигчин” цол 1942 онд бий болоход анхлан хүртсэн түүнийг Монголын ард түмэн “Зууны шилдэг эрэгтэй жүжигчин”-ээр санал нэгтэй сонгосон билээ. Тэрээр 1905 онд хуучнаар Түшээт хан аймгийн Хүдэр харуулын Сүвсүүл баруун бэлчир гэдэг газар буюу одоогийн Булган аймгийн Сайхан суманд таван хүүхэдтэй айлын дунд хүү болон мэндэлсэн.
Түүнийг төрөхөд Манджавын Батсүх хэмээх дуудах нэрийг хайрласан ч долоон насандаа хүндээр өвчилж, нэр нь хүндэдсэн тул Цэвэгмид хэмээх нэртэй болсон нь яваандаа түмэнд алдраа дуурсгасан Цэгмид болсон түүхтэй. 1932 оны хавар түр цэрэгт тэнцсэн учир Улаанхуарангийн пулемётын суманд цэргийн алба хааж, ЗХУ-д цэргийн нисэхийн сургуульд тэнцсэн боловч Театрын хөгжимчин, жүжигчин, жүжгийн зохиолч Л. Дамдинбазарын дэмжлэгээр урлагийн ертөнцөд хөл тавьжээ. Улмаар тус ондоо Бөмбөгөр ногоон театр дагалдан жүжигчнээр орсон.
Театрын тайзнаа олон сайхан дүрүүдийг бүтээсэн тэрээр Монголын театрын түүхийн салшгүй нэгэн хэсэг билээ. Мөн тэрбээр анхны Юндэн, анхны Ленин, анхны Сүхбаатарын дүрүүдийг бүтээсэн. Түүний кинонд бүтээсэн анхны дүр нь хятад хүүгийн дүр байв. 1932 онд “Сүхбаатар” киноны Сюй Шү Жан, Эрдэнэ гүний дүрд, 1945 онд “Цогт тайж” киноны Цогт тайж, 1955 онд “Улаанбаатарт байгаа миний аавд” киноны манаач өвгөн, “Нүгэл буян” киноны Нямжав, “Сэрэлт” киноны Даш, “Алтан өргөө” өвгөн Пагва зэрэг олон сайхан дүрүүдийг бүтээж, 1946 онд Төрийн соёрхолт хэмээх алдар цолийг хүртсэн юм.
Равсал Панз – Б.Магсаржав
Тааж мэддэг таван хан биш, тамшаалж иддэг тарлан бух биш… Киноны чимэг бол яах аргагүй Равсал панзийн дүр. Уг дүрийг амилуулсан Гавьяат жүжигчин Магсаржав найруулагчийн хараанд өртөн ногоон гэрлээр шууд л дүрээ бүтээх болсон юм гэдэг.
Тус кинонд тоглохдоо 40 настай байсан аж. Тухайн үед Дарханы театрт ажиллаж байв. Гэтэл Дарханы театрт найруулагч байсан И.Нямгаваа “Магсаржаваа чи, Равсалд тоглож чадахгүй ээ. Энэ чиний бүтээж чадах дүр биш” гэж л дээ. Магсаржав гуай ч бусдаас юугаараа дутахав гээд л дүрээ бүтээхээр сэтгэл шулуудсан юм гэдэг. Ингэж л тэрбээр Равсал панз хэмээх дуурсах нэрийг бүтээжээ. Кино гарснаас хойш хүмүүс түүнийг “Равсал Панз аа!” хэмээн дууддаг болсон. Хороон дарга нь орж ирэнгүүтээ” Равсалаа чиний нэр хэн билээ” гэж байсан гэдэг.
Равсал Панзыг айрганд толгойгоор нь дүрдэг хэсэг үзэгчдийн сэтгэлд тодхон. Энэ талаар тэрбээр “Би өөрийгөө айрганд толгойгоо дүрүүлсэн их азтай хүн гэж бодоод бэлгэшээдэг юм. Учир нь цагаан идээ арвин байдаг шүү дээ. Айраг нүүрэнд судал гаргаж хатдаг юм билээ. Бидний үеийн уран бүтээлчид аливаа зүйлд чин сэтгэлээсээ хандахыг эрмэлздэг байж дээ. Хэзээ ч худал дүр эсгэж, үзэгчдийг хуурахыг хүсдэггүй. Зураг авалтын үед хэдийгээр айраг нүд, хамар луу орж хорсгож байсан ч тэвчээд зургаа дуусгаж байлаа” хэмээн дурсжээ.
Цоохор морины панзчин – Д.Сэдэд
Цоохор морины худалдаачны дүрийг нь л дурьдахад хангалттай, энэ л дүрээр ард түмний сэтгэлд тамгалж чадсан уран бүтээлч бол Д.Сэдэд. 1968 онд “Өглөө” киноны энэхүү дүр нь үзэгчдийн сэтгэлд хоногшон үлджээ.
Дорж гэж хүний өргөмөл хүү тэрбээр залуудаа жигтэйхэн ганган, Мөнгөн Тэгнээ гэж нэртэй явсан юм гэдэг. Тэрбээр Төв аймгийн Лүн сумд төрсөн бөгөөд аймгийнхаа клбут уран сайханч, Соёлын ордонд жүжигчнээр ажиллаж байв.
Түүний тайзнаа анх бүтээсэн дүр нь З.Ойдовын “Далан худалч” жүжгийн Сэнгээ аж. Дараа нь “Учиртай гурван толгой”-н Балган ноён, “Равжихын гэр бүл”-ийн Сангибазарын дүрийг бүтээжээ.
1954 оноос Хүүхэд, залуучуудын театрт жүжигчнээр ажиллаж, Армийн театрт мөн уран бүтээлээ туурвиж, хожим Хүүхэд Залуучуудын театрт ажиллаж байсан энэ эрхэмд ард түмэн аль хэдийнээ Гавьяат байтугай түүнээс ч дээд цол хайрласан. Харин төр нь үнэлээгүй. Гурван ч удаа Гавьяатад тодорхойлуулж байсан, Соёлын тэргүүний ажилтнаар тодорхойлсныг нь тэтгэвэртээ гарсан гээд хасаж байсан удаатай юм билээ.
“Би нисэх дуртай”- Г.Доржсамбуу
“Би нисэх дуртай” кинонд олон хүүхэдтэй эцэг хүний дүрийг Г.Доржсамбуу бүтээсэн билээ. “… Хандаагаас хоёр ихэр хүүхэд гарсан. Тийм. Хүү, охин хоёр. Ах аа, та хоёр өлгий явуулаадхаарай” гэдэг хэсгийг санаж байгаа байх.
1980-1990 оны үед Монголын театрын урлагийн нэгэн гол багана нь байж, УДЭТ-ын ерөнхий найруулагчаар ажиллаж байсан энэ эрхэм “Найрын ширээний ууц”, “Нора”, “Нийгмийн санаа”, “Туйлшрал”, “Альбин”, “Цусан тахилга”, “Өрлөг жанжны өчил” зэрэг олон арван жүжиг, “Найрын ширээний ууц”, “Монголын гурван өдөр” уран сайхны кино найруулсан юм. Мөн тэрээр “Говийн зэрэглээ”, “Гарын таван хуруу”, “Ирэх хаврын цэцэг” зэрэг уран сайхны кинонуудад бүтээсэн дүрээрээ дэлгэцнээ мөнхөрсөн.
Доржсамбуу найруулагчийг үзэгчид “Говийн зэрэглээ”-ийн Арслангийн дүрээр нь андахгүй. Найруулагч Б.Балжинням энэхүү дүрийг зөвхөн түүнд зориулсан юм гэдэг. Энэ талаар түүний гэргий Соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Ц.Цолмон “Б.Балжинням гуай эхнээсээ Арслангийн дүрээ Г.Доржсамбууд зориулсан юм. Харин найруулагч Р.Доржпалам эхэндээ “Тэр чинь хотын хүүхэд. Нээх урт сахал самбаатай энэ дүрд тохирохгүй” гэсэн гэдэг. Манай хүн чинь натурт гарчихсан байхад араас нь очсон. Эхний зураг авалтаар Р.Доржпалам гуайн өнөөх эргэлзээ тайлагдсан гэсэн. Арслан хөдөөний хээгүй, тракторчин. Г.Доржсамбуугаас их хол дүр л дээ. Гэхдээ үзэгчид Арслангаар нь таньж, хүндэлдэг. Энэ хүндлэл л энэ дүрийг хэрхэн бүтээснийх нь том илрэл юм болов уу” хэмээсэн байдаг.
Ангийн байцаагч, Балбар – Н.Цэвээнравдан
“Говийн зэрэглээ” киноны ангийн байцаагч, “Ирж яваа цаг” киноны Шагдар, “Би чамд хайртай” киноны Балбар, “Ингэх гээд байсан юм” киноны Дэрмээгийн дүрээр ард түмний сэтгэл зүрхэнд хоногшсон Н.Цэвээнравдан нь 1950 онд Дорноговь аймгийн Их хэт суманд төржээ. 1974-1978 онд ОХУ-ын Санкт-Петербург хотод театр кино, хөгжмийн дээд сургуульд суралцаж жүжигчний мэргэжил эзэмшсэн байна. Харин 1969-1972 онд ардын цэргийн албыг хаажээ.
1972-1974 онд УХЗТ-т дагалдан жүжигчнээр ажиллаж байсан юм.
Нэрт жүжигчин Н.Цэвээнравдан 1978-1980 онд Дундговь аймгийн соёлын ордны найруулагч байв. Дундговь аймгийн ХДТ-т найруулагчаар ажиллаж байхдаа намын хурлын концерт найруулж байтал намын дарга ажилд нь оролцоод байж л дээ. Тэгэхээр нь “Намаас өмнө урлаг байсан юм” гэж шуудхан хэлсэн талаар нөхөд нь дурссан байдаг. Тэрээр 1980-1983 онд УХЗТ-ын жүжигчин, 1983-1987 онд УДЭТ-ын жүжигчин, 1987-1991 онд “Тоншуул” сэтгүүлийн “Учиртай инээд” хамтлаг, 1991-1992 онд УДЭТ-т жүжигчнээр тус тус ажиллаж байв.
“Ямар балай нь ийм балиар юм бичиж, гудамж талбай бузарладаг байна аа. Ёстой үзэл сурталгүй юм” гээд ийш тийш харах 20-р байрны Балбар. Энэ дүрийг дурсахгүй өнгөрч болохгүй. “Би чамд хайртай” кино нь 1985 оны 8 сард дэлгэцнээ гаржээ. Н.Цэвээнравдан гуайн бүтээсэн тэр хэсэгхэн агшин хүн бүрийн сэтгэлд тод үлдсэн байдаг.
Аюуш баатар- Б.Базаррагчаа
“Бид мартахгүй” киноны Аюуш, “Мандах нарны туяа”-гийн Д.Сүхбаатар, “Ирж яваа цаг”-ийн Готов зэрэг олон сайхан дүрээрээ үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон жүжигчин Б.Базаррагчааг онцлохгүй байхын аргагүй.
Түүний хамгийн анхны дүр нь Чөлөөлөх дайнд БНМАУ-ын анги нэгтгэлүүд болон ЗХУ-ын Улаан армитай хамтран дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлчийн голомтыг унтраахаар тулалдаж буй тухай өгүүлэх “Бид мартахгүй” уран сайхны киноны Аюуш баатрын дүр байлаа. Анхных гэдэг утгаараа энэ дүрдээ ихэд хайртай нэгэн.
1986 онд алдарт кино найруулагч Ж.Бунтар гуайн “Ирж яваа цаг” киноны Готовын дүрийг бүтээсэн.
Удалгүй “Мандах нарны туяа” кинонд жанжин Сүхбаатарын дүрийг бүтээсэн. Ингэхдээ огт дүрийн судалгаа хийлгүйгээр өөрийнхөө өнцгөөс дүрийг бүтээх томоохон даалгавар авсан гэдэг. 1985-1995 он хүртэл тасралтгүй 20 гаруй бүтээлд тоглосон байдаг. Үүнээс 15 орчим нь гол, туслах дүр.
Украйны Харьковт сургууль төгсөөд Хүүхэд залуучуудын театрт ажиллаж байсан С.Сарангэрэл гэдэг бүсгүйтэй танилцаж гэр бүл болсон тэрээр 1997 онд эхнэртэйгээ хамт “Хоёр жил болоод 20 мянган ам.доллартай болоод ирье” гэсэн зорилготой хилийн дээс алхан БНСУ-ыг зорьсон ч “Хорин жилийн хугацаанд хоёр хүүхэдтэй болоод ирлээ дээ” хэмээн дурссан байдаг.
Цэнд- Т.Эрдэнэ-Очир
Дэлгэцнээ залуу насаа мөнхөлж, тэр л дүрээрээ үзэгчдийн хүндлэлийг хүлээсэн уран бүтээлчдийн нэг бол “Суварган цэнхэр уулс” киноны Цэндийг дүрийг бүтээсэн Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Т.Эрдэнэ-Очир билээ.
Тэрээр кинонд тоглсон тухайгаа дурсахдаа “Дэслэгч Цэндийн дүр хэдийгээр уран сайхных боловч Монгол Улсын баатар П.Чогдонгийн түүх намтраас ургасан дүр л дээ. Халхын голын Бойтогт манхан, Элст манханд болсон үйл явдлыг гаргасан байдаг. Манай кинонд Чогдон гуай зөвлөхөөр ажилласан. Халхын голын шумуулын хазаж хатгах гэдэг үйлийн үргүй хэцүү. Тэгэхэд Чогдон баатар ердөө ч тоохгүй шүү дээ. “Олон сайхан анд нөхдөө алдсан Халхын голд хонож, кинонд ажиллах хоногийн тоо гүйцээгүй байжээ” гэж санаа алдаж байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна” гэсэн байдаг.
Хөх чоно – С.Дамдин
Улсын драмын эрдмийн театрт 50 шахам жил ажилласан тэрбээр дэлгэцийн урлагийн нэрт мастер билээ. Б.Сумхүүгийн “Их замын эхэнд” киноны Хөх чоно, Г.Жигжидсүрэнгийн “Их хааны удам” киноны Дагвадоной, Р.Доржпаламын “Өндөр ээж” киноны Гомбожав, Х.Дамдины “Улаан дарцаг” киноны Жамхүү, Б.Чимэддоржийн “Хүлээх газар” киноны Цог, Ч.Гомбын “Хэцүү ван Тогтохтөр” киноны То ван, Л.Эрдэнэбулганы “Чин ван Ханддорж” киноны Хайсан гүн зэрэг дүрүүдээрээ үзэгч түмний сэтгэлд хоногшин үлдсэн юм.
Тэр “Ардын элч” киноны Дарьбазар буюу Занабазарыг их шүтдэг байсан бөгөөд Дарьбазар шиг болохын тулд жүжигчний ангид орсон юм гэдэг.
“Хөх чоно”-оор овоглох болсон талаараа ““Их замын эхэнд”кинонд тоглуулах гэж их олон хүн пробод оруулсан гэдэг. Харин намайг пробод оруулалгүй шууд л “за Дамдин, бид чамаас өөр хүн зөндөө хайж байсан ч дотроо чамайг товлочихсон байлаа. Чамаас өөр хэн ч энэ дүрд тохирохгүй юм байна” гээд найруулагч Сумхүү гуай энэ дүрийг надад өгсөн. Энэ кинонд тоглосны дүнд Монголын ард түмэн, үзэгчид намайг нэрээр минь биш Хөх чоно гээд дуудаад сурчихаж. Гудамжинд явж байсан ч “хөөе Хөх чоно” гэж дуудахаас биш Дамдин гэж дуудах хүн цөөхөн.
Зарим нь бүр “Хөх чоно гуай Таны нэр чинь хэн билээ” гэж асуудаг. Хөдөөний амьдрал мэддэг, морь унахдаа сайн, ан гөрөө хийж уул хадаар явдаг байсан нь Хөх чонын дүрийг бүтээхэд ойр байсан байх. Сумхүү гуай надад “Чи өөрийнхөөрөө л бай” гэж хэлснээр нь бараг жүжиглэлгүйгээр тэр дүрийг бүтээсэн. Хөдөө явж байгаад айлд хонолоо гэхэд Дамдинд нэг аяга хоол өгөх бол, Хөх чононд цадталаа ид гэж хэлтэл миний нэр хүндийг өсгөж өгсөн дүр бол яах аргагүй энэ дүр. Энэ киноноос гадна нэлээн хэдэн кинонд тоглосон байдаг. “Хүлээх газар” кинонд бүтээсэн дүрийг маань хүмүүс нэг их тоодоггүй. Хөх чоно л сайн дүр болсон гэцгээдэг юм” хэмээж байжээ.
Үргэлжлэл бий…
